Konstrukcje czynu ciągłego oraz ciągu przestępstw – prawo

Meritum

Konstrukcje czynu ciągłego oraz ciągu przestępstw, w swym ogólnym założeniu, zdają się nie budzić wątpliwości. Niemniej właściwe zastosowanie konstrukcji określonych w art. 12 i art. 91 § 1 KK wywołuje szereg wątpliwości natury praktycznej, związanych zwłaszcza z prawidłowym określeniem czasu popełnienia przestępstwa, który ma istotne znaczenie m.in. dla określenia, czy czyn został popełniony przez osobę zdolną do poniesienia odpowiedzialności karnej na zasadzie art. 10 § 1 lub art. 10 § 2 KK, ustalenia, czy możliwe jest skorzystanie z dyspozycji art. 10 § 4 KK, określenia, czy czyn został popełniony przez sprawcę wskazanego wart. 115 § 10 KK oraz szeregu innych kwestii, np. wskazania aktu normatywnego, który znajdzie zastosowanie w przypadku zmiany ustawy po popełnieniu przestępstwa, stosowne jest prawo intertemporalne, stwierdzenia okoliczności wyłączających lub ograniczających winę, wskazania momentu, od którego rozpoczynają bieg terminy przedawnienia, i rozstrzygnięcia kwestii wynikających z poddania sprawcy próbie w związku z warunkowym umorzeniem postępowania karnego, warunkowym zawieszeniem wykonania kary oraz warunkowym przedterminowym zwolnieniem. Według aktualnej linii orzeczniczej czasem popełnienia czynu ciągłego jest okres od pierwszego zachowania składającego się na ten czyn aż do zakończenia ostatniego z nich. Odnosząc element rozciągłości czasowej przestępstwa ciągłego do odpowiedzialności nieletnich, należy wskazać, że część doktryny prawa karnego wyraża pogląd, z którego wynika, że dokonanie chociażby jednego zachowania wchodzącego w skład konstrukcji czynu ciągłego po ukończeniu przez sprawcę 17 lat skutkuje uznaniem popełnienia całego czynu ciągłego przez osobę dorosłą, a w konsekwencji zdolną do poniesienia odpowiedzialności karnej. Z poglądem tym nie sposób się zgodzić, bowiem wynika z niego konieczność przypisania sprawcy całego czynu objętego znamieniem ciągłości, a zatem również tych zachowań, których sprawca dopuścił się, będąc osobą nieletnią. Taki pogląd wydaje się prowadzić do rozstrzygnięć sprzecznych z normą art. 10 § 1 KK i w związku z tym należy odnieść się do niego krytycznie. Zasadność powyższego wniosku zdaje się potwierdzać aktualna linia orzecznicza Sądu Najwyższego’0. Podobnie nie wydaje się właściwa przychylna ocena stanowiska części doktryny, która wymaga przyjęcia popełnienia całego czynu ciągłego w warunkach określonych wart. 10 § 2 KK w sytuacji, w której sprawca dopuścił się pierwszego zachowania objętego znamieniem ciągłości w czasie, gdy nie miał ukończonych 15 lat, podczas gdy ostatnie zachowanie wchodzące w skład ciągu popełnił już po ukończeniu lat 15. Inaczej należy rozstrzygnąć możliwość zastosowania środków leczniczych, wychowawczych lub poprawczych, przewidzianych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich, w odniesieniu do sprawcy, który w trybie art. 10 § 4 KK popełnił występek po ukończeniu 17, ale przed ukończeniem 18 lat. Należy podzielić pogląd wyrażony w literaturze, z którego wynika, że skorzystanie przez sąd z dyspozycji art. 10 §4 KK jest niemożliwe w sytuacji, w której choćby jedno zachowanie składające się na czyn ciągły, sprawca popełnił po ukończeniu 18 lat”. Przyjęcie takiej interpretacji wymaga przypomnienia, że sprawca działający w ramach przepisu art. 10 § 4 KK nie jest już nieletni, ale z uwagi na możliwość orzeczenia wobec niego środków leczniczych, wychowawczych lub poprawczych może być co najwyżej potraktowany „jak nieletni”. Podobnie należy ocenić sytuację, w której sprawca dopuszcza się choćby jednego zachowania objętego znamieniem ciągłości po ukończeniu 18 roku życia. Należy uznać, że w takim przypadku nie znajduje zastosowania dyrektywa wyrażona w art. 54 § 2 KK, czego logiczną konsekwencją jest możliwość wymierzenia sprawcy kary dożywotniego pozbawienia wolności. Analogicznie reguła wyrażona w § 1 art. 54 KK nie może znaleźć zastosowania wobec sprawcy czynu zakwalifikowanego w związku z art. 12, który choćby jednego zachowania objętego znamieniem ciągłości dokonał po ukończeniu 21 lat. Należy w tym miejscu wyjaśnić, że przyjęcie takiej interpretacji wynika z faktu, że przepis art. 54 KK nie ma znaczenia dla samej odpowiedzialności karnej sprawcy, lecz ma wpływ jedynie na wymiar orzekanej kary.

W doktrynie i orzecznictwie panuje zgodność co do tego, że konsekwencją przyjęcia konstrukcji czynu ciągłego jest przyjęcie jego niepodzielności ze wszystkimi konsekwencjami prawnymi takiego założenia. Czyn ciągły stanowi jednolitą całość i podlega osądowi jako jedno przestępstwo.

W rezultacie koncepcja czynu ciągłego nakazuje, aby dokonać oceny całości czynu, a nie jego poszczególnych elementów. W odniesieniu do czynu ciągłego ustawodawca wymaga tożsamej strony podmiotowej oraz stawia wymóg, aby poszczególne zachowania objęte znamieniem ciągłości oceniać jako jedną, integralną, nierozerwalną i niepodzielną całość. Wziąwszy pod uwagę dywagacje podniesione w poprzednich akapitach, wydaje się, że brak spójności po stronie podmiotowej skutkuje niemożnością zakwalifikowania określonego zachowania jako czynu ciągłego.

W przeciwieństwie do czynu ciągłego instytucja ciągu przestępstw, unormowana wart. 91 § 1 KK, nie zawiera warunku odnoszącego się do strony podmiotowej, a podstawą karno prawnej oceny jest w tym przypadku samodzielnie każde zachowanie wchodzące w skład ciągu. Instytucja unormowana w art. 91 § 1 KK nie wymaga spójności strony podmiotowej i nie stanowi jedności w sensie prawnym, co oznacza, że w odniesieniu do każdego jednostkowego przestępstwa składającego się na ciąg wymagane jest udowodnienie wszystkich elementów decydujących o przestępności czynu.

Przyjęcie konstrukcji ciągu przestępstw nie wpływa na określenie czasu popełnienia czynu, bowiem każde przestępstwo ma w tym przypadku inny, odrębny czas popełnienia. W konsekwencji w sytuacji, w której sprawca dopuszcza się któregokolwiek z przestępstw przed ukończeniem 17 lat, to na zasadzie art. 10 § 1 KK nie popełnia przestępstwa, czego logiczną konsekwencją jest przyjęcie, że zachowanie takiego sprawcy nie może być zaliczone do ciągu przestępstw. Identyczna zasada obowiązuje w przypadku odpowiedzialności w oparciu o § 2 art. 10 KK. Należy jednak wskazać, że podstawa do zakwalifikowania czynów jako ciągu przestępstw zostaje zachowana w sytuacji, w której sprawca popełnia przestępstwa wskazane w art. 10 § 2 w taki sposób, że części z nich dopuści się po ukończeniu 15 lat, lecz przed ukończeniem 17 roku życia, zaś pozostałych po ukończeniu 17 lat. W literaturze przedmiotu słusznie wskazuje się jednak uwagę na problemy natury praktycznej, wynikające z zakwalifikowania takich przestępstw jako jednego ciągu. Wątpliwości odnoszą się do wymiaru kary, gdyż z jednej strony przepis art. 10 § 3 jest samoistną podstawą do nadzwyczajnego złagodzenia kary wobec sprawcy odpowiadającego na zasadzie art. 10 § 2 KK oraz wymaga orzeczenia kary w wymiarze nie wyższym od trzech czwartych górnej granicy zagrożenia ustawowego za przypisane sprawcy przestępstwo, z drugiej przepis art. 91 § 1 KK jest podstawą do nadzwyczajnego obostrzenia kary’3. Jest wprawdzie oczywiste, że przepis art. 57 § 2 KK wskazuje, iż w przypadku zbiegu podstawy do nadzwyczajnego złagodzenia i obostrzenia kary sąd może tylko jeden raz karę nadzwyczajnie złagodzić lub obostrzyć, jednakże należy przychylić się do poglądu P Kardasa, który wskazuje, że najwłaściwszym rozwiązaniem w omawianym przypadku byłoby przyjęcie dwóch ciągów przestępstw-jednego popełnionego na zasadzie art. 10 § 2 KK oraz drugiego w oparciu o regułę wynikającą z art. 10 § 1 KK’4.